Sözde Özne Kavramı
Sözde özne, Türkçe dilbilgisinde önemli bir yere sahip olan ve cümlelerde belirli bir işlevi olan bir terimdir. Gerçek özne yüklemin bildirdiği işi yapan varlık iken, sözde özne bu işi yapmayan ancak yapılan işten etkilenen bir varlıktır. Sözde özne, cümle içerisinde yalnızca edilgen eylemlerin kullanıldığı durumlarda kendini gösterir. Bu da demektir ki, sözde özne ile karşılaştığımızda edilgen yüklemler bitişik bir yapıda karşımıza çıkar.
Sözde öznenin tespit edilmesi için, cümledeki yükleme ‘kim’ ve ‘ne’ sorularını sormak oldukça faydalıdır. Eğer bu sorulara verilen cevap, cümlede belirtilen eylemi gerçekleştiren bir özne değil de, sadece etkilenene işaret ediyorsa, burada sözde öznenin varlığı söz konusudur. Örneğin: ‘Sınıftaki masalar hazırlanmalı.’ cümlesinde, ‘masalar’ kelimesi yüklemi etkileyen bir öğedir. Ancak masalar kendi kendine hazırlanamayacağı için burada ‘masalar’ sözde özne durumundadır.
Sözde özne, genellikle belirli ekler ile yapılandırılan edilgen cümlelerden ortaya çıkar. Funksiyon açısından değerlendirildiğinde, sözde özne, gerçek öznenin varlığını gölgede bırakır, çünkü yaptığı eylem sadece edilgen bir yapıdadır. Bu durumu daha iyi kavrayabilmek için sözde özne ile gerçek özne arasındaki farklar ve ilişkiler üzerinde durmak faydalı olacaktır.
Sözde Özne Nasıl Bulunur?
Sözde özne bulma sürecinde, öncelikle cümledeki yüklem belirlenmelidir. Yüklem, cümledeki eylemi belirleyen en temel öğedir. Örneğin: ‘Kitaplar masaya bırakıldı.’ cümlesinde yüklem ‘bırakıldı’dır. Ardından, yükleme ‘kim?’ veya ‘ne?’ soruları sorularak özne belirlenir. Bu sorularla elde edilen cevaba göre özne gerçek mi yoksa sözde mi olduğunu anlayabiliriz.
Eğer sorulara verilen yanıt, cümlenin içindeki eylemi gerçekleştiren bir özne değil de, cümledeki eylemden etkilenen bir varlıksa, bu durumda sözde özne bulunmaktadır. Örneğin: ‘Kaybolan cüzdan bulundu.’ cümlesinde, bu cümlenin yüklemi ‘bulundu’dur. ‘Kim bulundu?’ sorusunu sorduğumuzda ‘kaybolan cüzdan’ cevabını alıyoruz. Burada ‘kaybolan cüzdan’ sözde özne durumundadır, çünkü cüzdan kendiliğinden bulunmamıştır; bir başkası tarafından bulunmuştur.
Cümlenin edilgen yapıda olup olmadığını kontrol etmek için, yüklemdeki eklerin (-l, -n) olup olmadığına dikkat etmeliyiz. Eğer bu eklerle formüle edilmiş bir yüklem varsa, sözde özne bulma ihtimalimiz oldukça yüksektir. Bu bağlamda, Türkçe dil bilgisinde sözde öznenin belirlenme sürecini iyi kavramak, dilin mantıksal yapısını anlamak adına önemlidir.
Sözde Özne Örnekleri
Sözde özne kavramını daha iyi anlamak için birkaç örnek üzerinden değerlendirme yapalım:
1. ‘Bahçe böcekler tarafından sarıldı.’ cümlesinde yüklem ‘sarılmak’ eylemidir. Burada ‘bahçe’ kelimesi cümledeki eylemden etkilenen bir varlık olduğu için sözde özne durumundadır. Bu yüzden ‘bahçe’ de cümlenin öznesi olarak nitelendirilebilir ancak gerçek anlamda eylemi gerçekleştiren bir varlık değildir.
2. ‘Yemek masası hazırlanmalı.’ cümlesinde de ‘hazırlanmalı’ yüklemi ile birlikte ‘yemek masası’ kısmı sözde özne konumundadır. Yüzeysel bir bakış açısıyla, masanın hazırlanmaktan müstahtak olduğu gözlemlenebilir; ancak masanın kendiliğinden bir hazırlık yapma yeteneği olmadığını unutmamak gerekir.
3. ‘Arabanın yönü sağa çevrildi.’ cümlesinde de aynı mantığı izleyebiliriz. ‘Çevrildi’ yükleminin etkisiyle ‘arabanın yönü’ ifadesi sözde özne oluşturmaktadır. Bu noktada, yönün kendiliğinden dönmeyeceğini göz önünde bulundurmalıyız.
Sözde Özne ile Gerçek Özne Arasındaki Fark
Sözde özne, çoğunlukla cümlede onun etkisi altında kalmış nesnelere işaret ederken, gerçek özne yüklemin ifadesini gerçekleştiren ya da eylemi yapan bir varlıktır. Örneğin, ‘O, kitabı okudu.’ cümlesinde ‘O’ gerçek özne iken, ‘Kitap okunmalıdır.’ cümlesinde ‘kitap’ sözde özne olmaktadır. Kitap kendiliğinden okunmaz; birisi tarafından okunması gerekir.
Bunun yanı sıra, Türkçe dilbilgisinde cümle yapısı açısından; sözde özne, çoğunlukla edilgen yapılar ve dolaylı anlamlar taşıyan cümlelerde böylece ön plana çıkar. Bu nedenle, sözde özne bulma sürecinde edilgen yapıda cümlelerin daha fazla üzerinde durmak gerekebilir.
Özetle, gerçek özne cümlenin yüklemini yapan; sözde özne ise yüklemin yüklediği eylemden etkilenen varlıktır. Bu bağlamda, sözde özne teşkil eden cümleler dikkate alındığında, eğitim süreçlerinde dikkatli bir şekilde işlenmesi gereken noktalar arasında yer almaktadır.
Sözde Özne ile İlgili Sık Sorulan Sorular
Sözde özne yalnızca edilgen cümlelerde mi kullanılır?
Sözde özne, cümledeki yüklemi etkileyen varlıklar olduğu için yalnızca edilgen eylemlerin sürdüğü cümlelerde kendini gösterir.
Sözde özne ile gizli özne arasında bir fark var mı?
Evet, sözde özne, yüklemde eylemi yapmayan ama etkileyen varlıkları ifade ederken; gizli özne ise cümlede dolaylı olarak bulunan, açıkça belirtilmeyen bir öznedir.
Sözde özne tespitinde hangi sorular kullanılmalıdır?
Yükleme ‘kim?’ ve ‘ne?’ soruları sorarak sözde özne keşfedilebilir. Eğer verilen yanıt eylemi gerçekleştirmeyen bir varlık ise, burada sözde özneyi belirlemiş olursunuz.