Öğrenilmiş çaresizlik, bireyin herhangi bir eylemin sonuçlarını değiştiremeyeceğini öğrenmesi ve bu nedenle hiçbir şey yapmaması durumudur. Bu durum ilk olarak Martin Seligman tarafından gerçekleştirilen deneylerle ortaya konulmuştur. Bu makalede, öğrenilmiş çaresizliğin ne olduğu, nedenleri ve örnekleri hakkında bilgi bulabilirsiniz.
Öğrenilmiş Çaresizlik Nedir?
Öğrenilmiş çaresizlik, bireylerin karşılaştıkları olumsuz koşullarda hiçbir şey yapmamayı öğrenmeleri durumudur. Başka bir deyişle, bir kişi ya da hayvan, istenmeyen bir durumdan kurtulmak için hiçbir şey yapamaz hale geldiğinde bu duruma “öğrenilmiş çaresizlik” denir.
Bu durum, kişinin ya da hayvanın, çeşitli çabaların ve mücadelelerin sonuç vermediğini görmesi sonucu oluşur. Bu noktada kişinin ya da hayvanın en ufak bir çaba ya da mücadele göstermemesi, çıkış yolu aramaması ve pasif kalması öğrenilmiş çaresizliktir.
Öğrenilmiş Çaresizliğin Tarihçesi
Öğrenilmiş çaresizliğin tarihselliği Martin Seligman tarafından gerçekleştirilen deneylerle ortaya konulmuştur. Seligman, hayvanlara çeşitli şoklar vererek onların bu şoklardan kaçmayı öğrenmelerini sağlamaya çalışmıştır. Deneyin bir aşamasında, kaçmaları imkansız olan bir duruma sokulan hayvanlar, şoktan kaçamadıkları için hiçbir şey yapmamayı öğrenmişlerdir. Daha sonra tekrar kaçmaları mümkün olan bir duruma sokulan hayvanlar, daha önceki deneyimlerinden dolayı hiçbir şey yapmamışlar ve kaçmamışlardır. İşte bu durum öğrenilmiş çaresizliktir.
Öğrenilmiş Çaresizliğin Belirtileri Nelerdir?
Öğrenilmiş çaresizlik durumunda görülen bazı belirtiler şunlardır:
- Depresyon
- İlgi ve isteksizlik
- Duygusal çöküntü
- Aşırı öz eleştiri
- Umutsuzluk
- Korku
- Motivasyonsuzluk
- Yalnızlık
- Açıkça intihar düşünceleri
Öğrenilmiş Çaresizliğin Nedenleri
Öğrenilmiş çaresizliğin nedeni, bireyin karşılaştığı istenmeyen durumlarda herhangi bir çıkış yolu ya da kurtuluş yolu bulamaması ve bu durumu kabullenip pasif hale gelmesidir.
Bazı araştırmalar, öğrenilmiş çaresizliğin sonucunda görülen semptomların benzerlerinin kişide var olan veya kişiyi bekleyen psikolojik rahatsızlıklara bağlı olarak ortaya çıkabileceğini göstermiştir. Yani her zaman bir eylemsizlik durumu söz konusu olmayabilir.
Kişide mevcut olan ya da kişiyi bekleyen depresyon, anksiyete gibi psikolojik rahatsızlıklar; stres, güvensizlik gibi olumsuz duygular; umutsuzluk, korku, kaygı gibi olumsuz düşünceler; motivasyonsuzluk, yalnızlık gibi istenmeyen davranışlar ortaya çıkmadan önce öğrenilmiş çaresizliğe sebep olan faktörler arasında yer alır.
Öğrenilmiş Çaresizliğe Yol Açan Durumlar Nelerdir?
Martin Seligman’ın yaptığı çalışmalara göre; öğrenilmiş çaresizlik durumuna şu durumlar sebep olabilir:
- Akademik başarısızlık
- Kayıp yaşamak
- Mobbing
- Sürekli olumsuz geribildirim almak
- Sistematik olarak reddedilmek
- Sürekli başarısızlığa uğramak
Toplumlarda Öğrenilmiş Çaresizlik
Sadece birey bazında değil, toplum bazında da öğrenilmiş çaresizlik durumu söz konusu olabilir. Özellikle gelişmekte olan toplumlarda görülen bu durum, toplumun her kesiminde çeşitli şekillerde kendini gösterebilir. Toplum olarak yaşanan olumsuzluklarda herhangi bir çıkış yolu ya da umudun olmaması hissi, toplumda çaresizliği doğurur. Bu da beraberinde pasifliği getirir.
Öğrenilmiş Çaresizliğin Sonuçları Nelerdir?
Öğrenilmiş çaresizlik, birçok istenmeyen sonucun ortaya çıkmasına neden olabilir. Bunlardan bazıları şunlardır:
- Fiziksel sağlıkta bozulma
- Zihinsel sağlıkta bozulma
- Kaygı ve korku gibi duyguların artması
- Sosyal hayatta gerileme
- Kişisel gelişimde duraklama veya gerileme
- Umutsuzluk
- Meydan okumaktan vazgeçme
- İsteksizlik
- Korku
Öğrenilmiş Çaresizliğe Örnekler
Bazı durumlarda kişi, istenmeyen bir durumla karşılaştığında herhangi bir çaba göstermeyerek bu durumu kabullenir. İşte bunlara örnek olacak bazı durumlar şunlardır:
- Kötü giden bir iş ilişkisini düzeltmek için hiçbir şey yapmamak
- Zayıf nota ortalamasına sahip olmakla yetinip daha iyisi için çabalamamak
- Uzun zamandır devam eden bir hastalığın tedavisi için hekim ya da hekime başvurmamak
- Aşık olduğu kişiden sürekli red cevabı alıp bir daha denememek
- Sürekli başarısız olan bir sporcunun başarısızlığı kabullenip tekrar denememesi
Öğrenilmiş Çaresizliğin Aşılması
Öğrenilmiş çaresizlik, kişiler üzerinde çok olumsuz etkiler bırakır. Ancak bunun üstesinden gelmek mümkündür. Öğrenilmiş çaresizliğin üstesinden gelebilmek için şu yöntemler kullanılabilir:
- Kişinin karşılaştığı zorluklarda aktif rol alması teşvik edilmelidir. Bu sayede kişi, zorluklara karşı bir şeyler yapabileceğini görecektir.
- Kişinin kendi başarılarını fark etmesi sağlanmalıdır. Bu sayede kişi, her ne kadar zorluklarla karşılaşsa da başarılı olduğu alanlar olduğunu görecek ve kendine olan güveni artacaktır.
- Kişinin güçsüz yanlarını kabullenmesi ve bunlar üzerinde çalışması gerektiği telkin edilmelidir. Bu sayede kişi, her konuda güçlü olması gerekmediğini anlayacak ve daha rahat odaklanabileceği alanlara yönelerek çaba gösterecektir.
- Kişinin başkalarına yardım etmesi sağlanmalıdır. Başka insanlara yardım eden kişinin, güçlü olduğunu fark etmesi ve bunu çevresine de yansıtması beklenir.
- Kişiye destek olunmalıdır. Öğrenilmiş çaresizliği aşmak isteyen kişiye destek olan çevre faktörü, kişinin bu durumu aşmasında büyük rol oynar.