Kritik dönem, bir canlının birey olarak normal gelişimi için çevresinden belli özelliklerin alınması için en elverişli olduğu zaman dilimidir. Kritik dönemlerde bireylerin öğrenmeye, algılamaya ve taklit etmeye daha açık oldukları düşünülür. Çocukların kritik dönemleri yaşarken çevresinde belli özellikleri bulunduran ebeveynler tarafından beslenmesi, gelişimlerini olumlu etkiler.
Kritik Dönem Nedir?
Kritik dönem, bir organizmanın çevresel uyarıcılara belirli bir hassasiyetle cevap verebildiği, öğrenmeye ve gelişmeye en açık olduğu zaman dilimidir. Bir canlının normal gelişim ve olgunlaşması için belirli çevresel faktörleri belli bir zaman diliminde alması gerekir. Aksi taktirde ilgili özelliklerin kazanılması mümkün olmayabilir. Kritik dönemlerin bazıları geçici iken bazılarının ömür boyu devam ettiği düşünülür. Çocuklar için kritik dönemler genellikle doğumdan ergenliğe kadar uzanır.
Gelişim psikologları kritik dönemlerin zamanlaması konusunda hemfikir olmasalar da fiziksel, bilişsel, sosyal ve duygusal gelişim alanında kritik dönemler olduğunu kabul ederler.
Kritik Dönem Özellikleri
-
Duyarlılık ve hassasiyet: Kritik dönemler sırasında canlılar çevresel uyarıcılara karşı daha duyarlı ve hassastır.
-
Öğrenme ve algılama: Kritik dönemdeki canlılar özellikle o dönemde meydana gelen çevresel değişimleri öğrenmeye ve algılamaya daha açıktır.
-
Taklit yeteneği: Kritik dönemdeki canlıların davranışları taklit etme yeteneği daha güçlüdür. Bu da öğrenmelerinin önemli bir parçasını oluşturur.
-
Uyum sağlama: Kritik dönemlerdeki canlılar çevrelerine daha iyi uyum sağlarlar.
-
Hücre yenilenmesi: Kritik dönemler sırasında ilgili dokuların hücre yenilenme hızları artar.
-
Gelişime katkı: Kritik dönemlerde alınan çevresel uyarıcılar ilgili bölgelerin gelişimine doğrudan katkı sağlar.
Kritik Dönem Neden Önemlidir?
Kritik dönemler boyunca canlılar, normal gelişimleri ve olgunlaşmaları için gerekli olan çevresel uyarıcıları alma konusunda daha hassastır. Bu süre zarfında çevreden gelen uygun uyarıcılar, bireyin gelişimini olumlu etkiler. Aksi halde kritik dönem geçtikten sonra bu uyarıcılar alınmış olsa da, ilgili özelliklerin kazanılması mümkün olmayabilir.
Kritik dönem sırasında beynin nöronları yeni bağlantılar kurmaya çok açıktır. Bu süreç sinaptogenez adı verilen nörofizyolojik bir olay ile gerçekleşir. Bu olay sayesinde yeni bağlantılar kurulurken bazı bağlantılar deaktive olur. Kısaca sinaptogenez, beyin gelişimi için kritik dönemde ortaya çıkan sinaps bağlantılarının oluşumudur.
Beyin gelişimi açısından kritik dönem kavramı oldukça önemlidir. Her ne kadar beyinde bağlantı oluşumu yaşam boyu devam etse de kritik dönemlerin ardından oluşan bağlantılar kadar yoğun olmaz.
Kritik Dönem Örnekleri
Kritik dönemler genel olarak doğumdan ergenliğe kadar olan çocukluk döneminde ortaya çıkar. Farklı gelişim alanlarında farklı zaman dilimlerinde görülen kritik dönemlerden bazıları şunlardır:
Duyma ve Konuşma
Bebeğin dünyaya gözlerini açtığı andan itibaren işitme duyusu devreye girer. Anneden gelen sesler bebeğin işitme duyusunun ilk deneyimleridir. İlerleyen günlerde dış dünyadan gelen sesleri de fark etmeye başlayan bebek, bu dönemde konuşmaya hazırlık sürecini de başlatır. İşitme, doğumdan yaklaşık 6 ay sonrasına kadar en hassas şekilde gerçekleşir. Bu kritik dönemde annesinin sesine ve diğer dış dünyadan gelen seslere maruz kalan bebek ilerleyen zamanda kelimeleri tanımakta ve anlamakta daha başarılı olur. Anne-babası ile sık sık konuşan bebekler ise bu süreçten daha fazla fayda görür. Bu nedenle bebeğin konuşmaya başladığı andan itibaren kelime haznesini genişletmek adına ona sık sık kitap okumak ve konuşmak önemlidir.
Görme
Bebeklerin gözleri doğum anında açıktır ancak görme yetisi henüz tam anlamıyla oluşmamıştır. Gözlerini açtıktan 1-2 hafta sonra nesne netliğini görmeye başlayan bebek, 4-5 aylıkken renkleri ayırt edebilir. İlk 1 yıl boyunca görme yetisinde hızlı bir gelişim gösteren bebekler 1 yaşına geldiğinde derinlik algısını geliştirmiş olur. Görmenin gelişimi açısından en önemli dönem ilk 6 aydır. Bu süre zarfında bebeğin iyi bir şekilde görmesi ve çevresindeki nesnelere erişebilmesi sağlanmalıdır. Aksi halde göz kaslarının gelişimi olumsuz etkilenebilir.
Yürüyüş
Bebeklerde yürüme beceresi motor becerilerin gelişimiyle ilişkilidir. Bebekler ortalama 10-15 aylıkken yürümeye başlar ancak yürüme becerisinin kazanılabilmesi için ilk 6 aydan itibaren motor kasların düzgün çalışması gerekir. Bu nedenle bebek ilk 6 aylık dönemde dümdüz yatırılmamalıdır.
Duygusal Gelişim
Bebeklerde duygusal gelişim, kritik dönemin en belirgin olduğu alanlardan biridir. Bebekler doğduklarında temel duygulara sahiptir ancak sevgi, güven gibi karmaşık duyguları hissedebilmek ve bağlanma ilişkisi kurabilmek için belli bir süre geçmesi gerekir. Bebeklerde bağlanmanın temeli ilk 2 yıl içinde atılır. Bu dönemde bebeğe yeterince ilgi gösterilmemesi güven duygusunun zarar görmesine neden olur.
Sosyal Gelişim
Bebeklerde sosyal gelişim de duygusal gelişimle paralel şekilde ilerler. Bebeğe yeterince ilgi gösterilmediği taktirde güven duygusu zedelenirken anne-babaya karşı olumlu bir duygu geliştiremeyen bebek ilerleyen yaşlarda sosyal ilişkilerde zorlanır.
Korkular
0-2 yaş aralığı çocuklar için korkuların geliştirildiği kritik dönemdir. Çocuklar bu dönemde anne-babalarının korktukları şeylere karşı hassasiyet gösterirler. Örneğin çocuğun korkulu bakışlarla köpeklere bakması durumunda anne-babanın da köpekten korktuklarını hissetmeleri çocukta köpeklere karşı korku oluşmasına neden olabilir.
Dil Gelişimi
Çocukların normal koşullarda kelime haznesi 18 aydan sonra hızla genişlemeye başlar ancak bu sürecin başlangıcı 9-12 ay arasındadır. Bu zaman diliminde bebekler ilk kelimelerini çıkarmaya başlar. İkinci yılın sonuna gelindiğinde kelime haznesi yaklaşık 300-400 kelimeye ulaşır. İki yaşına giren çocuklar kelime haznesindeki kelimeleri anlamanın yanı sıra konuşabilmeye de başlar.
Yüz Tanıma
Bebeklerde yüz tanıma becerisi doğumdan itibaren başlar ancak bu süreç ilk 9 ayda hızlanır. Bu süre zarfında bebeğin tanıdığı yüzlerin arasında en çok annesinin yüzünü ayırt edebilir hale gelir.
Ahlaki Değerler
Ahlaki değerlerin oluşumunda aile, en önemli yere sahiptir. Ahlaki değerlerin temelleri ilk 6 yaşta atılırken bazı değerlerin kazanılması için belli bir süre geçmesi gerekir.