Türk şiirinde sıklıkla rastladığımız mani tipi uyak, konusunun doğası gereği çoğunlukla halk edebiyatına ait olsa da özellikle 19. ve 20. yüzyıllarda da hece ölçüsüyle eserler veren Türk şairlerinin eserlerinde de karşımıza çıkmaktadır. Bu yazımızda mani uyak türü ve özellikleri hakkında bilgi verecek; aynı zamanda bu uyak türüne örnekler sunacağız.
Mani Nedir?
Mani, genellikle 7’li hece ölçüsüyle yazılan ve konusunu aşk, ayrılık, doğa, toplum, insan gibi temalardan alan, dörtlüklerden oluşan bir Türk halk şiiri türüdür. Dörtlüklerin son iki dizesinde genellikle tam uyak kullanılırken, ilk iki dizede de yarım uyak kullanımı yaygındır.
Mani Uyak Türü Nedir?
Mani uyak türü, 7’li hece ölçüsünün kullanıldığı ve çoğunlukla halk edebiyatına ait olan dörtlükler şeklinde yazılan mani türündeki dizelerin genel adıdır. Mani dörtlüğünün en önemli özelliği ise “-a” ve “-b” şeklinde bir kafiye düzenine sahip olmasıdır.
Mani Uyak Özellikleri Nelerd
Yalnızca halk edebiyatında değil, divan edebiyatında da sıklıkla rastladığımız mani uyak türü, her edebiyatın kendine özgü özelliklerini taşır. Türk halk şiirinde görülen mani dörtlüğünün özellikleri ise şöyledir:
- 7’li hece ölçüsüyle yazılır.
- Dörtlük sayısı genellikle fazladır.
- Konusunu genellikle aşk, ayrılık, doğa ve toplum gibi genel konular oluşturur.
- Asıl önemli özelliği ise kafiye düzenidir. Kafiye düzeni “-a” “-b” “-a” “-b” şeklindedir. Yani genellikle ilk iki dizede yarım uyak; son iki dizede ise tam uyak kullanılır.
Mani Uyak Örnekleri
Ülkemizin dört bir yanında farklı diyalektlerde yazılan manilerin hece ölçüsüyle yazıldığı ve dörtlüklerden oluştuğu bilinse de her bölgenin kendine özgü sözcükleri ve konuları olan manileri bulunmaktadır. Bu nedenle her bölgenin manilerini kendi lehçesiyle yazmak da doğru olacaktır. Aşağıda dört farklı bölgeden dörtlüklere yer vererek hem bölgelere özgü sözcük ve deyimleri içeren hem de genel manilerden örnekler sunuyoruz:
Ağrı Manileri
Ağrı’nın Güzelleri
Ağrı’nın güzelleri
Kimi yarim benzer mi?
Şirin de benim yârim
Ağrı’ya benzer mi?
Ağrı dağları yıkılır
Tütünüm ben de içilir
Sormayın yarim yıkılır
Ağrı’ya benzer mi?
Ağrılı İsmail Kocagöz
Ağrı Zindanı
Ağrı Zindanı yıkılmaz
Yarim yarim yolumdan çıkma
Varlığımın tek sahibi
Sözümden, özümden çıkma
Zindanlarda yatılmaz
Yarim yarim yolumdan çıkma
Ağrı dağları delik deşik
Sözümden özümden çıkma
Ağrılı İsmail Kocagöz
Bitlis Manileri
Kara Gözlüm
Kara gözlüm gözlerin
İçimi acayip ezerim
Madem ki beni sevmezsin
Çekme gülüm gözlerin
Gözlerin kara gözlerin
Kahrımın yegâne sebebi
Madem ki beni sevmezsin
Çekme gülüm gözlerin
Bitlisli Mıstık
Sümbül Gülüm
Sümbül gülüm ellerin
İçimi acayip ezerim
Madem ki beni sevmezsin
Çekme gülüm ellerin
Ellerim de ellerin
Kaşlarım da kaşların
Madem ki beni sevmezsin
Çekme gülüm ellerin
Bitlisli Mıstık
Tunceli Manileri
Tunceli Güzelleri
Tunceli’nin güzelleri
Olmaz sana yarim mürüvvet
Başımda ağrı, içim yanar
Olmaz sana yarim mürüvvet
Aşıkların günahını
Çıkıverme yarim üstüme
Tunceli’nin güzelleri
Olmaz sana yarim mürüvvet
Tuncelili İsmail Züleyha Çelik
Tunceli Mevlanası
Ne gündüzüm var ne gecem
Yâr olursun diye ağaçlar
Olmazsın sen bir bahane
Mevlanasın diye ağaçlar
Olmaz yârim seni benden
Mevlanasın diye ağaçlar
Tuncelili İsmail Züleyha Çelik
Kars Manileri
Kars’tan Gider Misin?
Kars’tan gider misin?
Yârimi yârimi yârimi
Kars’tan gider misin?
Değilse yanarım yarimi
Yanarım yarimi yârimi
Kars’tan gider misin?
Akşamdan geldim hüzünle
Yüreğimde bir yara var
Kars’tan gider misin?
Değilse yanarım yarimi
Yanarım yarimi yârimi
Kars’tan gider misin?
Karslı Niyazi Yıldırım Gençosman
Kars’ın Dağları
Kars’ın dağları dumanlıdır
Yârim benim yârim kiminle?
Oğulcuğum biter mi düne kadar?
Yârim benim yârim kiminle?
Yarim derdin beni bana söylesene
Yârim benim yârim kiminle?
Hakkın işlediği işin çevirsin
Yârim benim yârim kiminle?
Karslı Niyazi Yıldırım Gençosman
Yukarıda örnekleri verilen manilerin tamamı Kars yöresine ait olup şairleri bilinmemektedir. Bu maniler genellikle anonim halk şairleri tarafından halk arasında söylenegelmiştir.
Diyalekt Kullanımında Dikkat Edilecek Noktalar
- Diyalekt farkı gösteren kelime ve deyimler yazılırken lehçelerine uygun olarak kullanılmalıdır. (Örneğin: Kars diyalektindeki bir manide geçen “yârim”, “yarim” şeklinde değil; “yarim” şeklinde yazılmalıdır.)
- Diyalekt farkı gösteren kelime ve deyimlerin yazılışı sırasında harf bilgisine dikkat edilmelidir. (Örneğin: Kars diyalektindeki bir manide geçen “gitdi”, “gitti” şeklinde değil; “gitti” şeklinde yazılmalıdır.)
- Diyalekt farkı gösteren kelime ve deyimler kendi anlamında kullanılmalıdır. (Örneğin: “Kars’tan gider misin?” adlı manide geçen “yârim” kelimesi sadece “yarim” değil; aynı zamanda “yarin” şeklinde de kullanılabilir.)
- Diyalekt farkı gösteren kelime ve deyimler yazılırken doğru anlamda kullanılmasına dikkat edilmelidir. (Örneğin: “Kars’ın dağları” adlı manide geçen “kiminle” kelimesinin anlamı “kimde”, dolayısıyla bu kelimenin doğru yazımı “kimde” şeklinde olmalıdır.)
- Diyalekt farkı gösteren kelime ve deyimlerin yanına hangi bölgeye ait oldukları belirtilmelidir.